Paratiroide Genel Bir Bakış
Kalsiyum Düzenleyici Bez Kemik Sağlığını da Koruyor
Ana Hatlarıyla Paratiroid Bezleri
·Paratiroid hormonu vücudun kalsiyum seviyesini düzenler.
·Her biri bir pirinç tanesi kadar olmak üzere 4 paratiroid bezi vardır.
·Birbirlerine yakın olsalar da paratiroid bezleri tiroid bezine bağlı değildirler.
Paratiroid bezleri, tek amacı vücuttaki kalsiyum oranını düzenlemek için parathormon salgılamak olan 4 küçük bezdir.
Paratiroid bezi sinir ve kas sisteminin sağlıklı çalışması açısından da çok önemlidir. Kalsiyum kasların kasılmasını sağlayan ana elementtir ve sinirler arasındaki elektrik akımı açısından da kalsiyum büyük önem taşır.
Paratiroid Bezlerinin Anatomisi
4 paratiroid genellikle tiroidin arkasında bulunurlar. Bir pirinç tanesi şeklinde ve boyutundadırlar. Paratiroidler anatomik olarak tiroid bezine çok yakın olsalar da işlev açısından bağlantıları yoktur. Tiroid bezi vücudun metabolizmasını düzenlerken paratiroid bezleri kalsiyum seviyesini düzenlemekle görevlidir ve metabolizma üzerinde hiçbir etkileri yoktur.
Paratiroid Hormonu
Paratiroid hormonunun (PTH) kemik hücreleri üzerinde etkisi büyüktür çünkü bu hücrelerin damarlara kalsiyum salmalarını sağlarlar.
·PTH yediklerinizden ne kadar kalsiyum alacağınızı, böbreklerinizden ne kadar kalsiyum salgılanacağını ve kemiklerinizde ne kadar kalsiyum depolanacağını belirler.
·Kemiklerimizde bol miktarda kalsiyum depolarız ve bu kalsiyum paratiroidin talebiyle tüm vücudun ihtiyacını karşılayabilecek miktardadır.
· PTH aktif D vitamini oluşumunu da arttırır; kalsiyum ve fosforun bağırsaklar tarafından emilimini arttıran madde D vitaminidir.
Paratiroidin İşlevi Normal ve Anormal
Paratiroid bezlerinin tek görevi kandaki kalsiyumu kontrol etmektir (8.5 ve 10.5 gibi dar gibi bir aralıkta). Bunu yaparken paratiroid bezleri ayrıca kemiklerdeki kalsiyum miktarını ve bu sayede kemiklerin yoğunluğunu da kontrol ederler. Paratiroid bezleri tiroid bezine anatomik olarak oldukça yakın olsalar da fonksiyon bakımından alakalı değillerdir. Tiroid bezi vücudun metabolizmasını düzenler ve kalsiyum üzerinde hiçbir etkisi yoktur ama paratiroid bezleri kalsiyum seviyesini düzenler ve metabolizma üzerinde etkisi yoktur. Kalsiyum seviyesi sinirler arasındaki elektriksel iletişim için de çok önemlidir. Kasların kasılmasında rol alan element de kalsiyumdur. Kalsiyumun bu iki ana işlevi, kalsiyum seviyesi 8.5’in altına düşen kişilerin neden parmaklarında karıncalanma ve kaslarında kramp yaşadıklarını açıkça ortaya koyuyor. Benzer şekilde, kalsiyum seviyesinin çok yüksek olması da kişinin verimli uyumamasına, normalden daha huzursuz hissetmesine ve hatta hafızalarının kötüleşmesine neden olur.
Hiperparatiroid hastalarının yarısı iyi hissettiklerini söyleseler de başarılı bir paratiroid ameliyatından sonra bu hastaların %85’i çok daha iyi hissettiğini söyleyecektir! Hatta bazı hastalar “sanki biri ışıkları yakmış gibi” hissettiklerini belirtirler.
Paratiroidin Normal Çalışması
4 paratiroid bezi de çok küçük olsalar da oldukça vaskülerdirler. Bu durum, kandaki kalsiyum seviyesini 24 saat gözetmek zorunda olduklarından onlara çok uygundur. Paratiroid bezleri tıpkı kan filtreleri gibi, kandaki kalsiyum miktarını inceler ve buna az ya da çok paratiroid hormonu (PTH) üreterek tepki verirler. Kandaki kalsiyum seviyesi çok düşük olduğunda, paratiroid hücreleri bunu hisseder ve daha fazla paratiroid hormonu salgılar.
Paratiroid hormonu kana karıştığında kandaki kalsiyum miktarını arttırmak için vücudun bazı bölümlerini dolaşır (kemiklerden kalsiyum alması gibi). Kandaki kalsiyum seviyesi çok yüksek olduğunda, paratiroid hücreleri daha az paratiroid hormonu üretir (veya tamamen keser), böylece kalsiyum seviyesinin düşmesini sağlar. Bu interaktif mekanizma sürekli olarak çalışır ve böylece kalsiyum (ve paratiroid hormonu) "normal" aralıkta tutulur.
Paratiroid Hormonu Kandaki Kalsiyumu Nasıl Arttırır?
Tüm endrokrin bezleri gibi paratiroidler de hormon (vücutta uzak hücrelerin belirli bir şekilde davranmasını sağlayan küçük proteinler) üretirler. Paratiroid hormonu (PTH) kemik hücreleri üzerinde çok güçlü bir etkiye sahiptir çünkü kalsiyumu dolaşıma bırakır. Kalsiyum kemiklerin temel yapısal bileşenleri olduğu için onlara sertlik kazandırır. Paratiroid hormonunun varlığında, kemikler kalsiyum salarak kandaki kalsiyumu arttırmaya çalışır. Normal koşullar altında bu işlem çok iyi ayarlandığından kemiklerimizdeki kalsiyum miktarı sağlıklı seviyede kalır. Ancak paratiroid hormonu çok fazla salgılandığında kemikler kendilerinde çok az kalsiyum kalana kadar kan damarlarına kalsiyum salmaya devam eder. Bu duruma osteopeni ve osteoporoza neden olur. Kemikler birkaç yıl boyunca yüksek oranda paratiroid hormonuna maruz kaldıklarında hassaslaşırlar ve kırılmaya meyilli hale gelirler. Paratiroidin hormonunun kandaki kalsiyum seviyesini arttırmak için kullandığı bir yol da bağırsaklar üzerindeki etkisini kullanmaktır. Paratiroid hormonunun varlığında bağırsak duvarı normalde beslenme planımızda bulunan kalsiyumu emme konusunda daha verimli olur.
Paratiroid Hastalıkları ve Bozuklukları
Paratiroid normalden az ya da fazla miktarda PTH salgıladığında bunun vücudunuz için farklı yan etkileri olur. Paratiroid bezleri ile alakalı yaygın görülen hastalıklardan bazıları şunlardır:
·Hiperparatiroid: Paratiroid bezleri ile alakalı en sık karşılaşılan hastalık hiperparatiroiddir. Hiperparatiroid kalsiyum seviyesi gözetilmeksizin, aşırı PTH hormonu ile tanımlanır. Yani paratiroid bezleri kalsiyum seviyesi normal olsa bile fazla miktarda PTH üretmeye devam eder ancak aslında bu durumda hiç hormon üretmemeleri gerekir.
·Hipoparatiroid: Paratiorid hormonlarının yetersizliği ile ilgili semptomların kombinasyonudur. Kandaki kalsiyum seviyesinin düşmesine (hipokalsemi) ve kandaki fosfor miktarının artmasına (hiperfosfatemi) yol açar. Bu oldukça nadir görülen durum genellikle tiroid ameliyatı esnasında paratiroid bezlerinin hasar görmesi veya alınması sonucu ortaya çıkar.
·Osteoporoz: Paratiroid bezlerinden biri gereğinden fazla çalıştığında çok fazla PTH hormonu salgılar. Bu durum, kemiklerinizin sürekli olarak damarlara kalsiyum göndermesine neden olur. Kemiklerinizde yeterince kalsiyum olmadığında kemikler yoğunluklarını ve sertliklerini kaybederler. Kalsiyum ve kemik yoğunluğunun kaybı osteoporoza yol açar.
Paratiroid bezlerinin tek bir görevi vardır ve o da kalsiyum seviyesini düzenlemektir. Bu bezler endokrin sisteminin önemli parçaları olmalarının yanı sıra kas ve sinir sisteminin sağlıklı çalışmasında büyük rol sahibidirler.
Hipoparatiroidi Paratiroid Hormonunun Yetersiz Miktarda Üretimi
Hipoparatiroid, paratiroid hormonlarının yetersizliği ile ilgili semptomların kombinasyonudur. Bu nadir hastalık genellikle paratiroid veya tiroid ameliyatı esnasında paratiroid bezlerinin hasar görmesi veya alınması sonucu ortaya çıkar.
Hipoparatiroid, paratiroid hormonlarının salgılanmasının veya aktivitesinin azalması durumudur. Kandaki kalsiyum seviyesinin düşmesine (hipokalsemi) ve kandaki fosfor miktarının artmasına (hiperfosfatemi) yol açar.
Hipoparatiroidi Semptomları
Semptomlar hafiften (ellerde, ağız çevresinde ve parmaklarda karıncalanma) şiddetli kas kramplarına kadar gider. En şiddetli semptomlar tetani (tüm vücutta çeşitli kas kasılmaları) ve sarsılmadır (bu oldukça nadirdir).
Paratiroid bezi yetmezliği çok nadir görülse de bazı şekillerde ortaya çıkabilir. Hipoparatiroidin en yaygın nedeni bir tiroid veya paratiroid ameliyatı sonucunda aktif paratiroid dokusunun kaybıdır. Daha nadir görülen bir başka durum da kişinin doğuştan paratiroid bezleri olmamasıdır. Bazen de hipoparatiroide tam olarak neyin sebep olduğu saptanamaz.
Hipoparatiroidin İki Türü
·Paratiroid hormonunun yetersiz miktarda salgılanması
·Böbrek ve kemiklerin PTH’ye cevap verememesi
Paratiroid Hormonunun Yetersiz Miktarda Salgılanması
Hipoparatiroidin bu türü anlaşılması en kolay olandır. Bu problemi yaşayan kişilerin paratiroid dokusu çok küçüktür veya tamamen yoktur; bu nedenle yetersiz miktarda PTH üretilir.
Bu problemin 2 ana sebebi vardır:
Sebep 1: Tiroid veya Paratiroid Ameliyatı Sonrası Hipoparatiroid
Paratiroid hormonu yetersizliğinin ilk (ve açık ara en yaygın) nedeni tiroid ameliyatı esnasında yanlışlıkla paratiroid bezlerinin alınmasıdır. Tiroid ameliyatları genellikle hipoparatiroidi ile alakalı olmasa da tiroidektomi (tiroidin tamamının alınması) vakalarının %1-3’ünde bu komplikasyon görülür.
Tiroid ve paratiroidin birbiriyle olan yakın ilişkisinden dolayı (aynı kan damarıyla beslenmeleri dahil) paratiroid bezleri nispeten büyük bir tiroid alınırken hasar görebilir veya yanlışlıkla alınabilirler. Bu, tiroid ameliyatının bilinen ve nadir görülen bir komplikasyonu olmasının yanı sıra ameliyatla alakalı ana risk faktörlerindendir.
Yapılan araştırmalar, tecrübesi az olan cerrahların tiroid ameliyatı sırasında yanlışlıkla paratiroid bezlerini alma ihtimallerinin daha fazla olduğunu gösteriyor. Bu araştırmalara göre yılda 100’den fazla tiroid ameliyatı yapan cerrahlar bu komplikasyona daha nadiren neden oluyor. Endokrinologların hastalarına mümkün olduğunca tecrübeli bir cerrah bulmalarını tavsiye etmelerinin sebebi de tam olarak bu.
Birçok hasta tiroid ameliyatı sonrası geçici olarak birkaç günlük PTH yetmezliği ile karşılaşabiliyor; bu nedenle ameliyat sonrası hipoparatiroidi teşhisinin ameliyattan hemen sonra yapılmaması gerekir. Cerrahlar genellikle ameliyattan birkaç gün sonrası için geçici PTH yetmezliği semptomlarını önlemek adına hastalarına kalsiyum hapı tavsiye ederler.
Ameliyat sonrası hipoparatiroidi ile alakalı ameliyatlardan biri de paratiroid ameliyatı yani diğer adıyla paratiroidektomidir. Paratiroid ameliyatı, paratiroid bezlerinin aşırı çalışmasından dolayı ortaya çıkan hiperparatiroidi durumunda yapılır.
Hiperparatiroidi genellikle bir veya daha fazla paratiroid tümöründen kaynaklandığı için hiperparatiroidi ameliyatında paratiroid tümör(ler)ini alıp geriye sağlıklı paratiroidler bırakmak hedeflenir. Hepimizin 4 paratiroid bezi vardır ancak tiroid bezlerinden birinin yarısında bir çalışma bozukluğu olması durumunda da normal yaşantımızı sürdürebiliriz.
Paratiroid ameliyatının amacı aşırı miktarda PTH salgılayan paratiroid bezlerini almaktır. Ancak bazen bu ameliyatlarda gereğinden fazla paratiroid dokusu alınabiliyor. Tiroid ameliyatında olduğu gibi bu komplikasyonla karşılaşma riski de cerrahın tecrübesi ile birlikte azalıyor. Az tecrübeli cerrahlar hastalarının yaklaşık %5’ini kalıcı hiperparatiroid sorunu ile karşı karşıya bırakırken yıllık 100’den fazla paratiroid ameliyatı yapan cerrahlarda bu komplikasyona oldukça nadir rastlanıyor.
Sebep 2: İdyopatik Hipoparatiroid: Paratiroid hormonunun (PTH) belirli bir sebep olmaksızın yetersiz miktarda salgılanmasına idyopatik hipoparatiroid denir. Bu nadir hastalık doğuştan olabileceği gibi sonradan da gelişebilir.
·Doğuştan Hipoparatiroid: Bu kişiler paratiroid dokuları olmadan doğarlar. Hastalığa sahip hastaların çoğunun ailevi geçmişinde bu hastalık görülmez. Görülenlerde ise çeşitli sebepler olabilir.
Kalıtsal formlar aşağıdaki anormal genlerden kaynaklanabilir:
·Kodunda PTH veya reseptörünün anormal bir formu olan genler
·Hücre sinyallerinin PTH reseptöründen çekirdeğe normal iletimini önleyen genler
·Doğumdan önce bezin normal gelişimini engelleyen genler
Son olarak, eğer paratiroid bezi fazla çalışan ve kalsiyum seviyesi de yüksek olan (hiperparatiroid) bir kadın hamile kalırsa aşırı miktarda kalsiyum fetüse ulaşarak bebeğin paratiroid bezlerinin gelişimini engelleyebilir. Bu bebekler az gelişmiş paratiroitlerle doğma riskine sahiptirler. Bu nedenle kalsiyumu yüksek olan kadınların hamileliğin ikinci üç aylık döneminin ortalarına gelmeden çocuklarının normal paratiroid bezleri ile doğabilmeleri için paratiroid ameliyatı olmaları önerilir. Bu sayede genellikle çocukta kalıcı bir paratiroid bozukluğu görülmez.
·Sonradan Gelişen Hipoparatiroid: Hastalığın bu türünün nedeni genellikle bağışıklık sisteminin kendine ait dokuları reddetmeye çalışarak paratiroid dokularına karşı antikor üretmesidir. Bu hastalık yalnızca paratiroid bezlerini etkileyebileceği gibi birçok organı ilgilendiren bir sendromun parçası olarak da karşımıza çıkabilir.
Otoimmun hipoparatiroid hastalarının kanında paratiroid bezindeki kalsiyum sensörüne bağlanan bir antikor olduğu keşfedildi. Bu türden bağlanma “numaralarının” paratiroid bezinin kandaki iyonize kalsiyum seviyesinin yüksek olduğuna inandırdığı fark edildi. Bu sinyale cevap olarak da paratiroidin PTH üretmeyi bıraktığı görüldü.
Hipomagnezemi: Kalsiyum Seviyesinin Düşmesine Neden Olabiliyor
Magnezyum elementi vücuttaki kalsiyum ile yakından alakalıdır. Magnezyum seviyesi çok düştüğünde kalsiyum seviyesi de aynı şekilde düşer. Magnezyum azlığı durumunu düzeltmek genellikle kolaydır. Kronik alkoliklik kandaki magnezyumun düşmesinin yaygın bir sebebidir.
Paratiroid Hormonu Direnci (Yalancı Hipoparatiroid)
Bu hastalık oldukça nadirdir. Tıpkı hipoparatiroidi gibi hipokalsemi (kalsiyum seviyesinin çok yüksek olması) ve hiperfosfatemi (fosfor seviyesinin çok yüksek olması) ile teşhis edilir. Ancak bu hastalığa sahip kişiler PTH üretiyor olmaları nedeniyle diğerlerinden ayrılsalar da kemikleri ve böbrekleri buna cevap vermez. PTH kan yoluyla verilse bile buna cevap vermezler. Bu nedenle bu kişilerde bol miktarda PTH bulunur ancak organları bu duruma uygun davranmaz. Hipoparatiroidleri varmış gibi görünürler ama yoktur; Bu nedenle hastalığa yalancı hipoparatiroid adı verilir.
Hipoparatiroidin Tedavisi
D vitamini ve kalsiyum takviyeleri hipoparatiroid tedavisinde (hastalığın sebebi ne olursa olsun) kullanılan başlıca yöntemlerdir. Hastaların çoğunun bir günde yüksek dozda D vitamininin yanı sıra birkaç kez de kalsiyum almaları gerekir.